قوله تعالى: أ همْ یقْسمون رحْمت ربک، یعنى النبوة و الرسالة، قال مقاتل: معناه: أ بأیدیهم مفاتیح الرسالة، فیضعونها حیث یشاءون، این آیت جواب ایشانست که گفتند: لوْ لا نزل هذا الْقرْآن على رجل من الْقرْیتیْن عظیم میگوید کلید رسالت و نبوت بدست ایشانست تا آنجا نهند که خود خواهند؟. آن گه گفت: نحْن قسمْنا بیْنهمْ معیشتهمْ، فی الْحیاة الدنْیا، فجعلنا هذا غنیا و هذا فقیرا و هذا مالکا و هذا مملوکا، فکما فضلنا بعضهم على بعض فى الرزق کما شئنا، کذلک اصطفینا بالرسالة من شئنا، قسمت معیشت و رزق بندگان در دنیا با ایشان نگذاشتیم و با اختیار ایشان نیفکندیم، که خود کردیم، بعلم و حکمت خویش، یکى توانگر، یکى درویش، یکى مالک، یکى مملوک. چون قسمت معیشت و رزق باختیار ایشان نیست کرامت نبوت و رسالت اولىتر که باختیار ایشان نبود، حکمت اقتضاء آن کرد که در معیشت و رزق، بعضى را بر بعضى افزونى دادیم، چنانک خواستیم، و کسى را بر حکم ما اعتراض نه، هم چنان قومى را برسالت و نبوت برگزیدیم بخواست خویش، و کسى را روى اعتراض نه. آن گه بیان کرد که تفاوت ارزاق از بهر چیست؟
گفت: لیتخذ بعْضهمْ بعْضا سخْریا این لام لام غرض گویند، اى لیستخدم بعضهم بعضا، فیسخر الاغنیاء باموالهم الفقراء بالعمل فیکون بعضهم لبعض سبب المعاش، هذا بماله و هذا بعمله، فیلتئم قوام امر العالم، و رحْمت ربک یعنى النبوة، خیْر مما یجْمعون من المال، میفرماید توانگرى نبوت، به است از توانگرى مال، و آنکه توانگرى مال در دست شما و باختیار شما نیست، کرامت نبوت و توانگرى رسالت اولیتر که در دست شما و باختیار شما نبود، و قیل معناه: و رحْمت ربک، عباده بالایمان و الاسلام، خیْر من الاموال التی یجمعونها، مومنانرا ایمان و اسلام به است از خواسته دنیا که جمع میکنند، زیرا که خواسته دنیا، اگر حلالست، حسابست، و اگر حرامست، عذابست، و قیل: و رحْمت ربک یعنى الجنة، خیْر، للمومنین، مما یجْمعون یجمع الکفار من الاموال.
و لوْ لا أنْ یکون الناس أمة واحدة، اى لو لا قضاء الله السابق فى الخلق، ان یکونوا اغنیاء و فقراء، لجعلنا الکفار کلهم اغنیاء، لیعلموا انه لا قیمة للدنیا، این هم جواب ایشانست که گفتند لوْ لا نزل هذا الْقرْآن على رجل من الْقرْیتیْن عظیم ایشان ظن چنان بردند که استحقاق نبوت و رسالت، بمال و خواسته دنیاست. و تا مال نباشد، سزاوارى نبوت نباشد.
رب العالمین و ایشان نمود که این دنیا و مال دنیا محلى و قیمتى نیست، اگر نه حکم رفته و سابقه ازل بودى که خلق باید که چون هم باشند بتوانگرى و درویشى، ما این کافران را همه توانگر آفریدى و خانههاى ایشان سیمین و زرین کردى، از خوارى و ناچیزى دنیا.
و فى الخبر: لو کان الدنیا تزن عند الله جناح بعوضة ما سقى کافرا منها شربة ماء و عن المستور دبن شداد احد بنى فهر قال: کنت فى الرکب الذین وقفوا مع رسول الله (ص) على السخلة المیتة، فقال رسول الله: أ ترون هذه هانت على اهلها حین القوها، قالوا: من هوانها القوها. قال رسول الله: الدنیا اهون على الله من هذه على اهلها.
و قال الحسن. معنى الایة لوْ لا أنْ یکون الناس أمة واحدة مجتمعین على الکفر و على اختیار الدنیا على الآخرة، لجعلْنا لمنْ یکْفر بالرحْمن لبیوتهمْ سقفا منْ فضة و ذلک، لهوان الدنیا على الله. قرء ابن کثیر و ابو عمرو سقفا بفتح السین و سکون القاف على الواحد و معناه الجمع، کقوله: فخر علیْهم السقْف منْ فوْقهمْ و قرء الآخرون سقفا بضم السین و القاف على الجمع، و هى جمع السقف مثل رهن و رهن و قیل: هى جمع السقیف و قیل: هى جمع الجمع سقف و سقوف و سقف و قیل: سقیفة و سقائف و سقف، و معارج اى مصاعد و مراقى و قرء: معاریج و هما لغتان، واحدهما: معراج مثل مفتاح و مفاتح و مفاتیح.
علیْها یظْهرون اى یعلون و یرتقون، یقال: ذهبت على السطح اذا علوته، قال النابغة:
بلغنا أ لستما فى مجدنا و علونا
اى: مصعدا، اى: جعلنا معارج من فضة علیها یعلون.
و انا لنرجو فوق ذلک مظهرا
و لبیوتهمْ أبْوابا و سررا من فضة علیْها یتکون، یجلسون و ینامون.
و زخْرفا الزخرف فى اللغة، الزینة، قال الله عز و جل: حتى إذا أخذت الْأرْض زخْرفها و قال: زخْرف الْقوْل غرورا و المزخرف المزین و المراد به هاهنا الذهب و هو معطوف على محل منْ فضة، یعنى سقفا من فضة و زخرف اى: ذهب. و قیل: معنى الایة: لو فعلنا ذلک بالکفار، لافتتن بهم غیرهم و توهموا ان ذلک لفضیلة فى الکفار فیکفرون و یکونون فى الکفر أمة واحدة. قوله: و إنْ کل ذلک لما متاع الْحیاة الدنْیا. قرء عاصم و حمزة: لما بالتشدید بمعنى الا اى: و ما کل ذلک الا متاع الحیاة الدنیا و قرء الباقون لما بالتخفیف. و الوجه ان، ان على هذا هى المخففة من الثقیلة، و زائدة، و التقدیر: و ان کل ذلک لمتاع الحیاة الدنیا، یزول و یذهب، و الْآخرة عنْد ربک للْمتقین اى ثواب الآخرة خیر للمتقین.
و قیل معناه: و الجنة عند ربک للمتقین خاصة.
روى ان عمر کان یقول: لو ان رجلا هرب من رزقه لا تبعه حتى یدرکه کما ان الموت یدرک من هرب منه، له اجل هو بالغه و اثر هو واطئه و رزق هو آکله و حتف هو قاتله، فاتقوا الله و اجملوا فى الطلب و لا یحملنکم استبطاء شیء من الرزق ان تطلبوه بمعصیة الله فان الله عز و جل لا ینال ما عنده الا بطاعته و لن یدرک ما عنده بمعصیته، فاتقوا الله و اجملوا فى الطلب.
و منْ یعْش، اى: یعرض عن ذکر الرحمن فلم یخف عتابه و لم یرج ثوابه، تقول عشوت الى کذا، اى: ملت الیه و عشوت عنه، اى: ملت عنه کما تقول، عدلت الى فلان و عدلت عنه.
و قرء ابن عباس: و من یعش بفتح الشین اى یعم یقال عشى یعشى عشى اذا عمى، فهو اعشى و امراة عشواء و قیل: عن ذکر الرحمن، اى: عن معرفته و طاعته لانه لا یذکره الا من عرفه و اطاعه. و قیل یحتمل ان المراد به، من نزل فیهم قوله: و إذا قیل لهم اسْجدوا للرحْمن قالوا و ما الرحْمن نظیر الایة قوله: الذین کانتْ أعْینهمْ فی غطاء عنْ ذکْری نقیضْ له شیْطانا اى نهیئ له و نسبب له شیطانا و نضمه الیه و نسلطه علیه فهو له قرین لا یفارقه یزین له العمى و یخیل الیه انه على الهدى.
و قیل ذلک فى القیامة یقرن کل انسى بالشیطان الذى کان یدعوه، قرء یعقوب و حماد عن عاصم یقیض له بالیاى على ضمیر الرحمن و قرء الباقون: نقیض بالنون على اخبار الله تعالى عن نفسه بالتقییض. و إنهمْ یعنى الشیاطین لیصدونهمْ عن السبیل اى: یصدون الکافرون عن الاسلام و یمنعونهم على الهدى و یحْسبون أنهمْ مهْتدون اى یحسب الکفار انهم على هدى و انهم محقون فى قولهم و عملهم. حتى إذا جاءنا قرء اهل العراق غیر ابى بکر على الواحد یعنون الکافر و قرء الآخرون جاءانا على التثنیة یعنون الکافر و قرینه جعلا فى سلسلة واحدة، فقال الکافر لقرینه یا لیْت بیْنی و بیْنک بعْد الْمشْرقیْن اى: بعد ما بین المشرق و المغرب فغلب اسم احدهما على الآخر کما یقال للشمس و القمر، القمران و لابى بکر و عمر العمران، فبئْس الْقرین کنت فى الدنیا و قیل فبئْس الْقرین انت فى النار قال ابو سعید الخدرى اذا بعث الکفار، زوج کل واحد منهم بقرینه من الشیاطین فلا یفارقه حتى یصیر الى النار و لنْ ینْفعکم الْیوْم إذْ ظلمْتمْ اشرکتم فى الدنیا أنکمْ فی الْعذاب مشْترکون اى لن ینفعکم الیوم اشتراککم فى العذاب، این سخن جواب آن کس است که بدى میکند و میگوید که این نه همه من میکنم که دیگران نیز مىکنند، یعنى که اشتراک در عذاب، شما را سود ندارد و در عذاب تخفیف نیارد که در دوزخ، تأسى و تسلى بیکدیگر نبود، هر کسى بخود مشغول بود و در عذاب خود گرفتار.
و قال مقاتل معناه لن ینفعکم الاعتذار و الندم الیوم لانکم انتم و قرناوکم مشترکون الیوم فى العذاب کما کنتم فى الدنیا مشترکین فى الکفر، عذر و پشیمانى امروز شما را سود ندارد که شما امروز با قرناء خویش در عذاب مشترک خواهید بود، چنان که در دنیا در کفر مشترک بودید.
أ فأنْت تسْمع الصم أوْ تهْدی الْعمْی و منْ کان فی ضلال مبین. هذا خطاب للنبى (ص) اى لا یضیق صدرک فان من سبق علم الله بکفره لا یسمع و لا یهتدى. فإما نذْهبن بک بان نمیتک قبل ان نعذبهم، فإنا منْهمْ منْتقمون بالقتل بعدک.
أوْ نرینک فى حیاتک الذی وعدْناهمْ من العذاب فإنا علیْهمْ مقْتدرون متى شئنا عذبناهم و اراد به مشرکى مکة انتقم منهم یوم بدر. هذا قول اکثر المفسرین و قال الحسن و قتاده عنى به اهل الاسلام من امة محمد، و قد کان بعد النبى نقمة شدیدة فى امته، فاکرم الله نبیه و ذهب به و لم یر فى امته الا الذى تقر عینه به و ابقى النقمة بعده.
و روى ان النبى ارى ما یصیب امته بعده فما روى ضاحکا متبسما حتى قبضه الله.
فاسْتمْسکْ بالذی أوحی إلیْک اى تمسک بالقرآن و اتله حق تلاوته و امتثل اوامره، و اجتنب نواهیه، إنک على صراط مسْتقیم اى على الدین الذى لا عوج له و إنه یعنى قرآن لذکْر لک اى شرف لک و لقومک قریش، نظیره: لقدْ أنْزلْنا إلیْکمْ کتابا فیه ذکْرکمْ اى شرفکم و سوْف تسْئلون عن حقه و اداء شکره.
روى الضحاک عن ابن عباس: ان النبى (ص) اذا سئل: لمن هذا الامر بعدک لم یخبر بشیء حتى نزلت هذه الایة و کان بعد ذلک اذا قال: لقریش.
و عن ابن عمر قال قال رسول الله لا یزال هذا الامر فى قریش ما بقى اثنان.
و قال ان هذا الامر فى قریش لا یعادیهم احد الا اکبه الله على وجهه ما اقاموا الدین و قال (ص) من یرد هوان قریش اهانه الله.
و قال مجاهد: القوم هم العرب فالقرآن لهم شرف اذ نزل بلغتهم ثم یختص بذلک الشرف، الاخص فالاخص من العرب حتى یکون الاکثر لقریش و لبنى هاشم.
و عن ابى بردة قال قال رسول الله الامراء من قریش لى علیهم حق و لهم علیکم حق ما حکموا، فعدلوا. و استرحموا، فرحموا. و عاهدوا، فوفوا، فمن لم یفعل ذلک، فعلیه لعنة الله و الملائکة و الناس اجمعین.
و سْئلْ منْ أرْسلْنا منْ قبْلک منْ رسلنا، لهذا الکلام وجهان، احدهما ان الله عز و جل جمع رسله لیلة اسرى برسوله فى مسجد بیت المقدس فاذن جبرئیل ثم اقام و قال یا محمد: تقدم فصل بهم فتقدم و صلى بهم فلما فرغ من الصلاة قال له جبرئیل «سل» یا محمد منْ أرْسلْنا منْ قبْلک منْ رسلنا أ جعلْنا منْ دون الرحْمن آلهة یعْبدون فقال رسول الله (ص) لا اسئل قد اکتفیت و هذا قول الزهرى و سعید بن جبیر و ابن زید قالوا: جمع له الرسل لیلة اسرى به و أمر أن یسئلهم فلم یشک و لم یسئل و هذه الایة عدت مکیة لان رسول الله (ص) لم یکن هاجرا لیلتئذ بعد و کل ما نزل من القرآن بعد مهاجرة رسول الله بمکة فى عمرة القضاء و فى الفتح فى اسفاره.
فانه یعد مدنیة و الوجه الثانى: و سئل من ارسلنا الیهم من قبلک رسولا من رسلنا، یعنى سل مومنى اهل الکتاب الذین ارسلنا الیهم الانبیاء هل جاءتهم الرسل الا بالتوحید و المراد بالسئوال، التقریر لمشرکى قریش انه لم یأت رسول و لا کتاب بعبادة غیر الله عز و جل.
و لقدْ أرْسلْنا موسى بآیاتنا إلى فرْعوْن و ملائه فقال إنی رسول رب الْعالمین آیاته العصا و الید البیضاء فلما جاءهمْ بآیاتنا إذا همْ منْها یضْحکون استهزءوا بها و قالوا انها سحر و تخییل و هذا تسلیة للنبى (ص) و ما نریهمْ منْ آیة إلا هی أکْبر منْ أخْتها این آنست که پارسیان گویند که همه از یکدیگر نیکوتر، همه از یکدیگر بهتر و مهتر، اکبر من اختها اى قریبها و صاحبتها التی کانت قبلها و أخذْناهمْ بالْعذاب یعنى بالسنین و نقص من الثمرات و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و الطمس فکانت هذه دلالات لموسى و عذابا لهم و کانت کل واحدة اکبر من التی قبلها لعلهمْ یرْجعون عن کفرهم و قالوا لموسى لما عاینوا العذاب، یا أیها الساحر یا ایها العالم الکامل الحاذق و انما قالوا هذا توقیرا و تعظیما له لان السحر عندهم کان علما عظیما و صفة ممدوحة ادْع لنا ربک بما عهد عنْدک اى بما اخبرتنا عن عهده الیک، انا ان آمنا کشف عنا العذاب فسله بکشف العذاب عنا إننا لمهْتدون مومنون، فدعا موسى فکشف عنهم العذاب فلم یومنوا فذلک قوله عز و جل: فلما کشفْنا عنْهم الْعذاب إذا همْ ینْکثون اى ینقضون عهدهم و یصرون على کفرهم.
و نادى فرْعوْن فی قوْمه چون موسى دعا کرد و رب العزة بدعاء وى عذاب از قبطیان باز برد، فرعون ترسید که ایشان بموسى ایمان آرند همه را جمع کرد و ملک خود و قوت خود فرا یاد ایشان داد و ضعف موسى فرا نمود تا نپندارند که کشف عذاب بدعاء موسى بود که اگر بدعاء وى بودى و او بدعوى صادق بودى، ملک وى را بودى و دعاء از بهر خود کردى تا آن لثغة که بر زبان وى است زائل گشتى، گفت: أ لیْس لی ملْک مصْر و هذه الْأنْهار تجْری منْ تحْتی نه ملک زمین مصر مرا است و اینک جویهاى نیل زیر قصر من و در بوستان ورزان من میرود بفرمان من، و آن جویهاى نیل سیصد و شصت بودند، اصل آن و معظم آن چهارند: یکى نهر ملک، دیگرى نهر طولون سوم نهر دمیاط، چهارم طنیس أ فلا تبْصرون أمْ سخن اینجا تمام است یعنى أ فلا تبصرون ام تبصرون، نمىبینید یا مىبینید آن گه گفت: أنا خیْر منْ هذا الذی هو مهین و قیل معناه ا فلا تبصرون شدة ملکى و عجز موسى. ثم قال: ام انا خیر بل انا خیر من هذا الذى هو مهین اى: فقیر لا حشم معه و لا یکاد یبین اى لا یکاد یفصح بکلامه للثغة التی فى لسانه، کان موسى (ع) بلیغا فصیحا و کانت علیه حلاوة و مهابة و ملاحة غیر ان لسانه کانت به عقدة فلما قال: و احْللْ عقْدة منْ لسانی قیل له أوتیت سوْلک فبقیت منها لثغة. فرعون خود را فضل نهاد بر موسى و گفت طاعت من اولیتر که مرا ملک است و فرمان و حشم من برم، از این موسى حقیر ضعیف و درویش که او را نه حشم است و نه مال و نه معیشت که بدان زیش کند و نه فصاحتى که بیان سخن کند.
فلوْ لا ألْقی علیْه ان کان صادقا أسْورة منْ ذهب جمع الاسورة و هى جمع الجمع قرء حفص و یعقوب اسورة و هى جمع سوار قال مجاهد کانوا اذا سودوا رجلا سوروه بسوار و طوقوه بطوق من ذهب یکون ذلک دلالة لسیادته و علامة لریاسته فقال فرعون هلا القى رب موسى علیه اسورة من ذهب ان کان سیدا یجب طاعته أوْ جاء معه الْملائکة مقْترنین متتابعین یقارن بعضهم بعضا یشهدون له بصدقه و یعینونه على امره قال الله تعالى فاسْتخف قوْمه فأطاعوه، اى استخف فرعون قومه القبط یعنى وجدهم جهالا و استخف عقولهم و قیل طلب منهم الخفة فى الطاعة و هى الاسراع الیها فاطاعوه یقال اخف الى کذا اى اسرع الیه و استخفه غیره دعاه الى ذلک، اى: و استخفهم بهذا الکلام المزخرف فأطاعوه إنهمْ کانوا قوْما فاسقین خارجین عن دین الله.
فلما آسفونا اى اغضبونا و الاسف اشد الغضب، انْتقمْنا منْهمْ، اى احللنا بهم النقمة و العذاب فأغْرقْناهمْ أجْمعین.
فجعلْناهمْ سلفا قرأ حمزة و الکسائى سلفا بضم السین و اللام جمع سلیف من سلف اى تقدم و قرأ الباقون سلفا بفتح السین و اللام على جمع السالف مثل حارس و حرس و خادم و خدم و راصد و رصد و هم الماضون المتقدمون من الامم، و المعنى، جعلناهم متقدمین لیتعظ بهم الآخرون و مثلا للْآخرین اى عبرة وعظة. و قیل سلفا لکفار هذه الامة الى النار اى مقدمة کفار هذه الامة الى النار و مثلا للْآخرین اى یضرب بهم الامثال فیما بینهم.
و لما ضرب ابْن مرْیم مثلا مفسران اندرین آیت مختلف القولاند بر سه گروه: قومى گفتند الضارب للمثل عبد الله بن الزبعرى کان من مردة قریش قبل ان یسلم این مثل عبد الله الزبعرى زد که آمد برسول خدا صلوات الله و سلامه علیه گفت تو مىگویى انکم و ما تعبدون من دون الله حصب جهنم شما و هر چه فرود از الله مىپرستید (عیسى) هیزم دوزخ است و تو مىگویى عیسى برادر منست و پیغامبر خداى. چون وى چنین گفت، مصطفى صلى الله و السلام (ص) خاموش گشت منتظر وحى تا از حق جواب چه آید عبد الله الزبعرى گفت خصمته و اللات و العزى، قریش که حاضر بودند دست زدند و خنده در گرفتند و از تصدیق برگشتند. اینست که رب العالمین فرمود إذا قوْمک یعنى قریشا منْه یصدون اى یضجون و یصیحون و یضحکون و قیل یعرضون عن القرآن و عن التصدیق.
و قالوا أ آلهتنا خیْر أمْ هو گفتند این خدایان ما بهتر یا عیسى اگر عیسى بآتش شاید بتان، هم شاید. قول دوم آنست که این مثل مشرکان زدند ایشان که ملائکه را دختران گفتند یعنى اذا جاز أن یکون عیسى ابن الله، جاز أن تکون الملائکة بنات الله. باین قول، إذا قوْمک منْه یصدون مومناناند که این سخن بر ایشان صعب آمد از آن برگشتند و دیگران را از آن برگردانیدند قال قتادة: یصدون اى یخرجون و قال القرظى: یضجرون. قول سوم آنست که الضارب للمثل هو الله عز و جل این مثل آنست که الله زد در قرآن که إن مثل عیسى عنْد الله کمثل آدم. مثل عیسى بنزدیک الله چون مثل آدم است آدم را بیافرید از خاک بىپدر و بىمادر، عیسى را بیافرید از باد بىپدر. در تخلیف بنزدیک الله در قدرت او هر دو یکىاند. چون این آیت فرو آمد کافران گفتند محمد مىخواهد که ما او را خداى خوانیم و او را پرستیم چنانک ترسایان عیسى را پرستیدند: باین قول إذا قوْمک منْه یصدون مشرکان قریشاند که از ضرب مثل برمیگشتند و مىخندیدند و قالوا أ آلهتنا خیْر أمْ هو، یعنون محمدا خدایان ما بهاند پرستیدن را یا محمد یعنى که خدایان خود فرونگذاریم و او را پرستیم، یصدون بضم صاد قرائت نافع و ابن عامر و کسایى است و باقى بکسر صاد خوانند هما لغتان مثل یعرشون و یعرشون ما ضربوه لک إلا جدلا اى انهم قد علموا انک لا ترید منهم ان ینزلوک منزلة المسیح و ما قالوا هذا القول الا جدلا اى خصومة بالباطل و على القول الاول ما ضربوا هذا المثل لک الا جدلا بالباطل لانهم علموا ان المراد من قوله إنکمْ و ما تعْبدون منْ دون الله حصب جهنم هولاء الاصنام دون عیسى (ع) بلْ همْ قوْم خصمون حاذقون فى الخصومه.
عن ابى امامة قال قال رسول الله (ص) ما ضل قوم بعد هدى کانوا علیه، الا اوتوا الجدل ثم قرأ ما ضربوه لک إلا جدلا بلْ همْ قوْم خصمون ثم ذکر عیسى علیه السلام فقال: إنْ هو إلا عبْد أنْعمْنا علیْه بالتقوى و جعلْناه مثلا اى آیة و عبرة لبنى اسرائیل یعرفون قدرة الله على ما یشاء حیث خلقه من غیر اب و لوْ نشاء لجعلْنا منْکمْ ملائکة اى لو نشاء لاهلکناکم و جعلنا بدلکم و مکانکم ملائکة فی الْأرْض یخْلفون یکونون خلفاء منکم یعمرون الارض و یعبدونى و یطیعونى. و قیل یخلفون اى یخلف بعضهم بعضا و قیل معنى الایة: لو نشاء لجعلنا من الانس ملائکة و ان لم تجر العادة کما خلقنا عیسى من غیر اب و انه لعلم للساعة اى ان عیسى نزوله من اشراط الساعة یعلم بنزوله، قربها و ثبوتها و قیل ان عیسى کان یحیى الموتى فعلم به الساعة و البعث و قراء ابن عباس و ابو هریرة و انه لعلم للساعة بفتح العین و اللام اى علامة و اماره للساعة فلا تمْترن بها یعنى اذا انزل فلا تشکن فى قیامها. یقولها لقریش
قال النبى صلى الله علیه و اله سلم لیوشکن ان ینزل فیکم ابن مریم حکما عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر و یضع الجزیة و یهلک فى زمانه الملک کلها، الا الاسلام.
و یروى انه ینزل على ثنیة بالارض المقدسة یقال لها افیق و علیه ممصران یعنى ثوبین مصبوغین بالصفرة و شعر راسه دهین و بیده حربة یقتل بها الدجال فیاتى بیت المقدس و الناس فى صلاة العصر و الامام یوم بهم فیتاخر الامام فیتقدمه عیسى و یصلى خلفه على شریعة محمد (ص) ثم یقتل الخنازیر و یکسر الصلیب و یخرب البیع و الکنانس و یقتل النصارى الا من آمن به.
و قال الحسن و جماعة و انه یعنى و ان القرآن لعلم للساعة یعلمکم قیامها و یخبرکم باحوالها و اهوالها فلا تمْترن بها اى لا تشکن فیها قال ابن عباس اى لا تکذبوا بها و اتبعون القول هاهنا مضمر اى قل یا محمد اتبعونى على التوحید هذا صراط مسْتقیم اى هذا دین قیم و قال الحسن هذا القرآن صراطه الى الجنة مستقیم.
و لا یصدنکم الشیْطان عن الایمان بالساعة و القرآن إنه لکمْ عدو مبین ظاهر العداوة و لما جاء عیسى بالْبینات اى بالحجج و المعجزات قال قدْ جئْتکمْ بالْحکْمة اى بالنبوة و قیل بالانجیل و لأبین لکمْ بعْض الذی تخْتلفون فیه من احکام التوریة قال قتاده یعنى اختلاف الفرق الذین تحزبوا على امر عیسى و قیل: لابین لکم ما کان بینکم من الاختلاف فى الدین قال. الزجاج الذى جاء به عیسى فى الانجیل انما هو بعض الذى اختلفوا فیه و بین لهم فى غیر الانجیل ما احتاجوا الیه فاتقوا الله و أطیعون إن الله هو ربی و ربکمْ خالقى و رازقى و انا عبد مخلوق محتاج الى الرزق فاعْبدوه هذا صراط مسْتقیم، فاخْتلف الْأحْزاب منْ بیْنهمْ اى فیما بینهم و هم احزاب النصارى تحزبوا فى عیسى ثلث فرق الملکائیة و النسطوریة و الیعقوبیة فویْل للذین ظلموا اى قالوا فى عیسى ما کفروا به منْ عذاب یوْم ألیم العذاب.
هلْ ینْظرون اى ینتظرون إلا الساعة یعنى انها تاتیهم لا محالة، فکانهم ینتظرونها، یعنى القاعدین عن الایمان أنْ تأْتیهمْ بغْتة فجأة و همْ لا یشْعرون بمجیئها.